از موارد حائز اهمیت در سیم کشی ساختمان، تشخیص سیم فاز و نول است. طبق آخرین آمار منتشر شده از سوی وزارت بهداشت، هر ساله حدود 700 نفر بر اثر برق‌گرفتگی جان خود را از دست میدهند. البته دلایل برق گرفتگی متعدد است ولی شناخت انواع سیم‌های برق در سیم کشی ساختمان برای افراد مبتدی میتواند بسیار اهمیت داشته و میتواند از خطرات احتمالی جلوگیری کند.
سیم‌ها یکی از ملزومات در برق‌کشی ساختمان بوده و به بیان صریح‌تر، سیم و کابل‌ها بنیان و اساس سیم‌کشی ساختمان هستند. در ابتدا سه سیم اصلی در هر مدار را به صورت مجزا بررسی کرده و راه¬های تشخیص سیم فاز و نول را مطرح می‌کنیم.
سیم فاز و نول
برای اینکه سیم فاز و نول را از یکدیگر تشخیص بدهیم، باید هر کدام از آنها بشناسیم. در ادامه سیم فاز و نول به طور جداگانه معرفی می‌کنیم.
• سیم فاز
برای روشن کردن هر وسیله الکتریکی باید یک مدار بسته داشته باشیم و یا دستگاه را بین دو نقطه با اختلاف پتانسیل نسبت به هم قرار دهیم. سیم فاز دارای جریان الکتریکی بوده و در برخورد با اجسام، بار الکتریکی را به آنها منتقل میکند. در واقع سیم فاز، خطرناک‌ترین سیم در مدار الکتریکی بوده و این سیم، به نام سیم حامل جریان نیز شناخته میشود. به سیم فاز در زبان انگلیسی Load به معنای بار گفته شده و به همین علت در سیم کشی‌های مربوط به ساختمان، این سیم با علامت اختصاری L نمایش داده میشود.
سیم فاز اغلب با روکش مشکی رنگ به بازار عرضه شده اما در رنگ‌های دیگر نیز قابل تولید است. طبق استاندارد‌های تعیین شده، اغلب سیم‌های تک‌فاز، دوفاز و سه‌فاز به ترتیب با رنگ‌های مشکی، قرمز و ابی مشخص میشود؛ همین موضوع میتواند از روش‌های تشخیص آن در سیم نول باشد. اساسا در نیروگاه¬های برق، سه سیم فاز به مصرف‌کننده می‌رسد که شباهت بسیاری بهم داشته و تفاوت آنها در ولتاژ برق است.
برای تشخیص سیم فاز و نول ، اطلاع داشتن از کاربرد سیم فاز میتواند درک موضوع را ساده‌تر کند. همانطور که گفته شد، از سیم فاز برای انتقال جریان برق استفاده میشود. به همین علت در صورت لمس این سیم بدون استفاده از دستکش‌های مخصوص، به دلیل رسانا بودن بدن، موجب برق گرفتگی میشود.
• سیم نول
سیم نول در میان سیم‌های موجود در مدار، فاقد الکترون است و در حقیقت همان سیم فاز بوده که اختلاف پتانسیل پایین‌تری دارد. باید اشاره کرد که برای حرکت جریان و بسته شدن یک مدار، جریان خروجی از منبع برق، به مولد بر‌می‌گردد و سیم نول، مسئول برگرداندن جریان برق به منبع میباشد. سیم نول در زبان انگلیسی Neutral بوده که به معنای بار میباشد و با علامت اختصاری N در مدارها نمایش داده میشود.
رنگ روکش سیم نول معمولا آبی یا سفید است. البته انتخاب رنگ سیم، سلیقه‌ای میباشد. معمولا در سیم‌کشی ساختمان از سیم نول با سطح مقطع پایین‌تر استفاده میشود. اغلب تیر‌های چراغ برق دارای 5 رشته سیم هستند که سه سیم آن سیم فاز است و دو رشته دیگر را سیم نول تشکیل میدهد. از بین این تعداد، تنها یک رشته نول به منازل میرود و رشته دیگر جهت روشنایی معابر است.
جهت تشخیص سیم فاز و نول، ابتدا کاربرد سیم نول را مطرح می‌کنیم. سیم فاز در سیستم برق‌رسانی اختلاف پتانسیل دارد. این اختلاف پتانسیل در سیم‌های فاز معادل ۳۵۰ تا ۳۸۰ ولت است و هر سیم فاز نسبت به سیم نول تقریباً ۲۲۰ ولت اختلاف پتانسیل دارد. سیم نول در این قسمت وظیفه محافظت از سیستم برق رسانی و افزایش سطح ایمنی آن را برعهده دارد.
دو فاز شدن برق ساختمان
تشخیص سیم فاز و نول برای جلوگیری از ایرادات ساختمانی از جمله دو فاز شدن ساختمان، اهمیت زیادی دارد. از مواردی که امکان دارد باعث دوفاز شدن برق ساختمان شود، متصل کردن جابه‌جای سیم نول و فاز در منازلی است که در منزل خود فیوز دارند. دلیل دیگر این مشکل متصل کردن جابه‌جای در کلیدها میباشد. این اتفاق میتواند زمانی رخ دهد که اتصال سیم‌ها به کلید دو پل، تک پل، تبدیل سیم فاز و نول برعکس متصل شود.
متصل شدن جابه‌جا در سنسورها و قطع شدن سیم نول در مسیر نیز میتواند سبب دو فاز شدن سیم‌کشی ساختمان شود که در این مشکل، نوسانات شدید ولتاژ رخ میدهد. از عوامل دیگری که سبب دوفاز شدن برق می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
• قطع شدن نول کل شبکه
• خراب شدن فیوز
• ضعیف بودن اتصال سیم‌ها
• اتصال دستگاه های مصرف برق بالا و خراب
• و…
تشخیص سیم فاز و سیم نول در چنین مشکلی باید به دست متخصص انجام شود.
• سیم ارت
سیم سومی که در مدار الکتریکی کاربرد دارد، سیم ارت میباشد. اکثر دستگاه‌های الکتریکی دارای بدنه رسانا هستند، همواره خطر برقدار شدن آنها نیز وجود دارد. سیم ارت از افراد هنگام کار با لوازم برقی محافظت میکند. به طوری که بدنه وسیله را با یک سیم به لوله آب موجود در قسمت‌های مرطوب زمین متصل میکند. سیم ارت با اتصال به بدنه لوازم برقی، در صورتی که به هر دلیلی بدنه برقدار شود، اتصال کوتاه انجام میشود و فیوز جهت حفاظت عمل میکند. سیم ارت جز اصلی مدار‌الکتریکی نمی‌باشد اما به دلیل اهمیت در حفاظت افراد و دستگاه‌ها، امروزه اهمیت زیادی پیدا کرده‌است.
سیم ارت میتواند خطرات ناشی از برق‌گرفتگی را تا حد زیادی کاهش دهد. سیم ارت نقش محافظتی خود را با انتقال نیروی الکتریکی به زمین انجام میدهد، به همین دلیل در اصطلاح به آن سیم ارت (earth) یا زمین گفته میشود. سیم‌های ارت بیشتر به حالت لخت و بدون روکش تولید می‌شوند اما در نمونه‌های سیم روکش‌دار نیز موجود هستند. سیم‌های ارت برای استفاده در فضای باز طراحی شده و بخاطر وجود عایق پلاستیکی سبز یا سبز و زردشان مقاومت بالایی در برابر عوامل طبیعی دارند. سیم ارت روکش‌دار نه تنها برای حفظ ایمنی کل سیستم سیم‌کشی الکتریکی در فضای باز کارآمد است، بلکه میتواند در هنگام وقوع صاعقه و رعد و برق، به عنوان یک رسانای عالی عمل نماید و انرژی الکتریکی بسیار شدید این پدیده‌ها را به زمین منتقل کند.
روش‌های تشخیص سیم فاز و نول
آسان‌ترین راه تشخیص سیم فاز و نول استفاده از فازمتر میباشد. روشن شدن چراغ فازمتر به وجود الکتریسیته جاری در سیم بستگی دارد. اگر پس از چسباندن سر فلزی فازمتر به سیم، چراغ روشن شد، آن سیم از نوع فاز است. همین تستر سیم، هنگامی که در نزدیکی کنتاکتور، سیم و اجزای نول قرار می¬گیرد، هیچ عکس‌العملی را از خود نشان نمی‌دهد. در نتیجه نقاطی از مدار که نزدیک کردن فازمتر به آنها سبب روشن شدن چراغ شده‌است، خطرناک بوده و دارای جریان برق هستند. در نتیجه لمس آنها احتمال برق‌گرفتگی را افزایش میدهد.
راه دیگر برای تشخیص سیم فاز و نول استفاده از رنگ سیم‌ها و علائم اختصاری نوشته شده بر روی سیم‌ها میباشد.
استفاده از مولتی‌متر روش دیگری جهت تشخیص سیم فاز و نول است. در شرایطی که از مولتی‌متر استفاده می‌کنید، درجه آن را روی ac volt حدود 300 یا 750 قرار دهید. یکی از پراب‌ها را به زمین یا لوله آب متصل کنید. اگر طرف دیگر به فاز متصل باشد، ولتاژ قابل مشاهده است.
دانستن تفاوت سیم فاز و نول نه تنها در زندگی روزانه بلکه در صنعت نیز از اهمیت زیادی برخوردار است. درک این موضوع، میتواند از وقوع حوادث زیادی مانند آتش سوزی، برق گرفتگی و … جلوگیری کند. برای تشخیص فاز و نول بدون فازمتر باید از متخصصین و افراد کاربلد در این حوزه استفاده کنید تا متوجه خطرات جبران‌ناپذیر برق‌گرفتگی نشوید. به طور جدی توصیه می‌کنیم که قبل از هرگونه کار با برق و سیم‌های فاز و نول، شرایط ایمنی را رعایت کنید. در صورتی که تجربه کافی در این زمینه ندارید، برای حفظ ایمنی و جلوگیری از خطرات احتمالی از روش‌های مطرح شده استفاده نکنید. می‌توانید برای مشاهده و یا خرید انواع سیم به سایت صنعت نور و در دسته‌ی کابل و سیم مراجعه فرمایید.